« معرفی و نقد کتاب فلسفه دین »

نام کتـاب : فلسفه دین

نویسنده : محمد تقی جعفری تبریزی

گردآورندگان : عبدالله نصری، احد فرامرزقراملکی، محمد رضا اسدی

انتشارات : پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

دین چیست!؟ چه ارتباطی با انسان دارد!؟ در برابر زندگی روزمره‌ی انسانی و جامعه‌ی جهانی چه سخنی برای گفتن دارد!؟ قلمرو دین تا کجا پیش می‌رود و محدودیت‌های دینی، زندگی انسان را چگونه تحت تاثیر قرار می‌دهند!؟

کتاب فلسفه‌دین بعنوان یکی از جامع‌ترین کتاب‌های تک جلدی مرحوم علامه محمد تقی جعفری، به دنبال پاسخگویی روشمند است، به سوالات فوق و بسیاری سوالاتی که از پی بسط مبحث دین بوجود می‌آید. این مفهوم، که برخی آن را دستاوردی بشری و برخی دیگر قانونی الهی می‌نامند ابدا خالی از ابهام نیست! ابهام موجود تا آنجا پیش می‌رود نگرش‌های گوناگون به دین، موجبات باور به حکومتی دینی را در کشور‌هایی نظیر کشور ما، ایران و باور به حکومتی جدا از دین را در کشور‌های غربی موجب می‌شود.

با این وجود و البته همانطور که از نام کتاب بر می‌آید، برخورد مرحوم محمد تقی جعفری با مسئله‌ی دین، کاملا روشمند و گام به گام و فلسفی است. روند گام به گام و ویژه‌ی نگرش مرحوم، در فهرست کتاب نیز نمای ویژه‌ای دارد که در اینجا به توضیح مختصری از فهرست و موضوعات کتاب اشاره می‌شود :

بخش نخست : تعریف دین

در این بخش مرحوم محمد تقی جعفری با کمک تنی چند از همکاران و گردآورندگان، دست به کار تعریف دین می‌شوند. اما این روند کاملا منطقی و روش‌شناختی است؛ به نحوی که نخست با بیان مفهوم و محدودیت‌های هر نوع تعریفی آغاز نموده و سپس با توجه به ویژگی‌هایی که برای یک تعریف مورد پذیرش از نقطه نظر فلسفی و تا حدودی زبان‌شناختی و معناشناختی به بررسی تعریف‌های عام، ماهوی، روانشناختی و جامعه‌شناختی و در نهایت اخلاق‌گرایانه و غایت‌گرایانه می‌پردازند.

بخش دوم : قلمرو دین

پس از نقد این نظرات و نگرش‌های بسیار متعدد اندیشمندان، سپس تعریفی از دین ارائه و بسط داده می‌شود و طبق روند نگارش آن مرحوم، بوسیله‌ی اشعار و مثال‌های فراوان، با حفظ روند منطقی و فلسفی بحث، مزین می‌گردد. در این بخش مفهوم فقه نیز در ارتباط با دین ارائه می‌گردد. می‌توان گفت تمرکز اصلی کتاب بر این دو مفهوم است و این دو، نقاط اوج کتاب را در بر می‌گیرند. با این حال نگارنده‌ی این سطور بعنوان فردی با پیش زمینه‌های – بیشتر – غربی فلسفه این اثر را مطالعه نموده است. این نکته موجب آن شده نگرش مرحوم جعفری متفاوت‌تر از آنچه به شخصه با آن بوسیله‌ی کتب دینی معمول کشور آشنا می‌باشم، جلوه نماید. بحث روشمند و نگارش شیرین مرحوم محمد تقی جعفری نیز در معرفی دو مفهوم فقه و دین بسیار راه‌گشا بوده و می‌تواند نظر بسیاری از مخالفان و حتی علاقه‌مندان را نسبت به فقه‌اسلامی تغییر دهد. بخش دوم کتاب با پرسش و پاسخی در زمینه‌ی فقه به پایان می‌رسد که البته گستردگی و کلی‌نگری سوالات مانع بیان پاسخ‌های موشکافانه‌ی مرحوم جعفری نمی‌گردند.

بخش سوم : بررسی و تحلیل سکولاریسم

در این بخش از کتاب نیز ضمن ارائه‌ی تعاریف اولیه‌ی از مبانی و بنیان نظریه‌ی سکولاریسم، به بیان تاریخی کوتاه از عوامل موثر و علل گرایش به این مکتب سیاسی-فرهنگی پرداخته می‌شود. همچنین در فصول بعدی این بخش، ضمن بررسی نتایج این گرایش، تقابل اسلام و سکولاریسم، باتوجه به همان روند گام به گام و منطقی که در تمامی کتاب دیده‌ می‌شود، مورد نظر قرار می‌گیرد. از نگاشته‌های بسیار ارزشمند این بخش می‌توان به بحث پیرامون حکومت و سیاست اشاره نمود. برای بسیاری از دوستداران فلسفه نیز بررسی نظریات ارسطو‌ و افلاطون بعنوان فلاسفه‌ای که آن‌ها هم نیم نگاهی به پدیده‌ی سکولاریسم در فلسفه‌ی سیاسی خود داشته‌اند خالی از لطف نخواهد بود. هر چند در مواردی نقد مرحوم محمد تقی جعفری به ارتباط دادن این دو فیلسوف با سکولاریسم نیز جالب توجه است.

بخش چهارم : علم و دین

دو بخش پایانی کتاب، به بیان مطالبی می‌پردازند که شاید در نگرش کلی به کتاب حاضر، چندان مرتبط نباشند. با این حال و به ویژه در دنیای امروز بسیار سوال برانگیز بوده و مسلما ذهن‌های متعددی را به خود مشغول می‌دارد. در بخش چهارم، نخست شمای کلی از نقطه نظر شخصی مرحوم محمد تقی جعفری در خصوص اهمیت علم، دین و فلسفه (حکمت) در پیشبرد بشریت به سوی حیات معقول ترسیم می‌گردد. سپس با بیان تعریف علم و مرزبندی‌های مرتبط با اصول کلی آن، محدودیت‌های آن، به ویژه در شناخت شیء فی النفسه از زبان جمعی از فلاسفه و عالمان و دانشمندان مورد تعریف و تا حدودی بررسی و نقد قرار می‌گیرد. به این ترتیب کتاب به بخش پایانی خود می‌رسد.

بخش پنجم : پلورالیزم دینی

در پایان کتاب نیز، پرسش و پاسخی کوتاه در مورد مفهوم تکثرگرایی و تنوع‌گرایی دینی به میان می‌آید تا به برخی سوال‌های معمول به ویژه در تقابل ادیان مختلف پاسخ دهد. مسلما تمامی بخش‌های کتاب دارای مطالبی بسیار بسیط و گسترده‌تری – خصوصا به دلیل دقت نظر فوقالعاده‌ی مرحوم محمد تقی جعفری در انتقال مطالب – در موضوعات هر بخش می‌باشد و در اینجا، تنها مجال پرداختن به مختصری از این مطالب بوده است. با این حال، به نظر می‌رسد، کتاب موجود از جمله آثار برجسته‌ در زمینه‌ی فلسفه‌ی دین اسلام و فقه مرتبط با آن باشد که در سطحی ساده و با متنی روان به خواننده ارائه شده است. در ادامه تلاش می‌شود تا نقدی از کتاب بیان گردد. امید است که مورد توجه خوانندگان قرار گیرد.

« شب های قـدر. . . »

التـماس دعـا داریـم...